thuondluo

Oganda mang’eny ok oyango jaduongni ahinya, to jo-Kabondo to ong’eye nikech tich mane otiyo ndalo mane jorachere pod otelo ei Kenya. Mosi ne nigi osiepne moro miluongoni Oyango wuod Odunde, ne gin gi teko mane otamo wasungu fwenyo, negi temo mondo gi nege gi bunde to notamogi.

Kaka jarachar odagi loch chieng’ moro achiel ne gi mako Mosi, Oyango gi Ongiri ja-Kanyidoto kendo notergi e od ang’ech (jela), e chula miluongoni Kismayu ei Somalia. Yawuot Luo mang’eny mane omaki nikech lweny mane gi temo goyo gi wasungu.

Kata kamano ng’enygi noyie molok yiegi kendo ne gi donjo e din wasungu, nopenjgi niya, “bende unyalo lamo Yesu?”, thothgi noyie ka giparoni ibiro ng’won negi bang’e negi tho e lwet loch Jo-wagunda, to yawuoyi adekgi, Mosi, Oyango g’Ongiri to nodagi lamo Nyasach joracherego.

Teko Nyasach Kwere kod muya mar Nyakoyi nomiyo Oyango mijing’o mowuok e chulano koting’o yawuoyi ariyogi eng’eye kendo okwang’ e wi nam mana ka gima owuotho e wi lowo motwo nyaka ogowo loka machielo. Muyano nosiemone kuma piny Luo nitie mi ne gichopo Ndere Rabuor bang' ndalo buora ka gin mana ei thim.

Tembe nobiro negi mang’eny ei thim kaka ung’eyoni ndalogo ne nitie le mager kod jo-wasigu bende nopong’o piny omiyo hap Nyasach kwere nomiyo gichopo e piny Luo. Bang’ chopo Ndere Rabuor negi kwang’ gi yie nyaka Seme, kanyo negi timo misango Kit Mikayi bang’e negi guro Loch e dala Oyango ei Kadenge. Mano e loj telo mar jo-Mumbo nitie ndalo mitimo “Sap Luth”, kendo jo-Mumbo duto chokore gi dhi dala Oyango ei Kadenge.

Kuom mano Nyikwa Omogi joka Nya-Nam en Hawi maduong’ kawuono mar yudo ler kuom yawuotwa adek mane okedone Luo ka gi konyore gi teko mar Were Nyakalaga, omiyo wan bende nyaka wamak chik Kwere kendo waluw fwenje duto mane owenwa e pinyka, Nyasaye ohero ji duto ok odewo kido, range kata mwandu, to okonyo ji duto kaka ohero owuon. En jang’wono kendo jahera mano ema omiyo wadende kendo wapuoye ndalo duto.

Omiyo amedo nyisou ni dinde opong’o piny, duto lando mana wach Nyasaye ekindgi gi wegi gin g’akweda, ng’ato ka ng’ato wacho mana kaka margi ema kelo ngima, to Nyasach Kwere en ok odewo kata in ja-din mane; kata in ja-dind Oporo, dind Onget, dind adita opong’ kata din joka rabudi to ok owiti oko. Gima duong’ en “YIE” mar chuny kendo timo gima owinjore ma onge akweda, guondo, sigu, anjawo, ich lit, juok kod timbe mibadhi.

Kwe mar Ruoth obed kodu, Joka Nya Nam! Adikinyi minwa ma ng’won mondo oreswa e tembe kod masiche duto manyalo monowa bedo ranyisi maber e pinyka.

Magere nodak Sidho, kata kamano ne ok en ja-Kano gi tiende ne en jamwa, joka- Kombe. Kane mawi owuok to onge kata ng’at mane nyalo riwo nyim Magere nimar kata ne gichuowe gi tonge to ok tuch piene, tong dolore adola, dende ne tek ka lwanda mano emomiyo nochakeni “LWANDA”. Tekone nopondo e tipone.

Kane lweny ochaki to obet mana piny kwesi ema omadho. Ne en g’omwasine (misumbane)mane ting’one gi lweny, ka wasigu onuro joge to ochot mana ni puth, okawo kuode gi tong to wasigu kawo aputh njiri, ma buru ema dum, to ka hapi rach ojuki to mano e gikoni, nimar nochalo lwanda. Nonyalo nego wasigu maromo apar gi wiye e odiechieng’ achiel.

Kuom mano jo-Lang’o ne parore ahinya kaka ginyalo nege, samoro ne giparoni en hond Nyasaye. Chieng’ moro achiel wasigu noparo ni mondo gimiye nyako moro maber onyuom, nyakoni ne dhi nono kit ngimane kaka chalo.

Nonyuomo nyar Lang’o kuom hawi marach, chieng’ moro achiel wiye ne bare kendo nonyiso dhakoni mondo osare, nimar mikayi nodhi puodho. Koro Magere nonyiso nyar Lang’o mondo osar tipone.

Kendo remo nowuok mi oreye manyasi. Kane mikayi oduogo to nopenjoni, “ng’a mosari” to Magere noduokeni, “Nyar Lang’o emane osara”. Dhakono nopamore kendo onyiso Magere ni, “iling’o tiendi e mach nang’o?” Kata kamano onge gima ne Magere nyalo timo, nikech mikayino notamore kend mane okendo godo nyar-Lang’o, to Magere nodagi ni chiya nyakono olombe ma nyaka okendi.

Nyar-Lang’o kane osefwenyo kama teko Magere nitiere to noringo modok thurgi.Noyudo osemako ich dweche abiriyo. Mikach Magere kane oseneno kamano to otemo nyiso Magere mondo owe lweny, nikech Lang’o biro nege, to nodagi ni onge ng’at manyalo nege. Nowachoni, “onego atho ka ja-lweny to ok ka ngoro matho ka dhako”.

Bang’ ndalo moko manok nobedo mangima kendo, jo-Lang’o nomonjo jo-Kano mi lweny nochakore, Magere no nego Lang’o ma kar rombgi onge ng’at mane nyalo ng’eyo. Koro noyudo oseol ma kata ng’wech ne ok onyal ringo matek eka ja-Lang’o moro nolidho mochwowo tipone, gikanyono nopodho piny kendo olokore Lwanda, nolal e wang’ jogo mana ka mil polo.

Wasigu nodong’ kahum nono nito ma koro olalni mit kochak ochier kendo!. Moko kuomgi to ne goyo sigalagala kadok dala, moko to nodong’ kanyo ka tetni ni dipo ka ochier.

Jo-Kano nohum nono kendo ochako ng’wech kadok dala, piny nochako ng’ur mana ka gima yamb nyawawa ema omonjo ji e gweng’. Piny Luo duto noywago Magere nimar onge ng’at mane biro siro wasigu kendo.

Lwandano ema iluongoni “Lwanda Magere” nyaka kawuono. Kendo mano e kama ne jodwar kata jo-lweny piagoe tonge. Lwanda Magere nitie but chiro Ladhri (Awasi). Pod joluo duto parore nyaka sani nikech lwenje mane okedo. Omiyo Nyikwa Ramogi wan duto bende onego wabed jochir kendo mar siro wasigu kaka Lwanda Magere notimo.

Omiyo jowadwa tang’uru ne jo-Lang’ogi ma kata koro unenoni Amolo Tinga riwore kodgini jogi pachgi yore. Dipo ka gichwowo tipo Magere kendo.

Koro wach ma Nyikwa Ramogi biro um nono kawinjo ema: Muya moko osebedo ka fwenyore ne jodongo ni nyar-Lang’o chande kane oseringo modok thurgi to nopande ei Masai ma ndalogo nodak Narok e gwenge mokiewogi Ngong.

Jo-Masai koro ne wuotho kode to noyudo ka jorachere bende koro osechako mako piny, omiyo lwany nobaro jo-Masai, ne giringo giweyi nyakoni but Kiambu, noyudo osenyuolo nyathi ma wuoyi.

Joka-Muingai nokwanyo dhakoni gi nyathine e thim, kendo ne gichake ni Johnstone Kamau, kane obedo maduong’ to fweny nobirone kendo noloko nyinge ni (“RAMENY MAR KENYA”) Jomo Kenyatta (taya mar Kenya).

Omiyo Kenyatta ok en Okuyu kaka ji osebedo ka paro. En nyathi mane chi Magere ma Nyar Lang’o nodhigo e ich.

THUON WACH: Ang’eyoni jo-siasa biro bara ndasi gi penjo to kata kamano magi duto gin muya mosebiro ne jodongo e lek, mondo ofweny wechegi n’oganda. Onge adiera moro ma ibiro yude maloyo mano ma asendikono. Ka ihero to iwinji to ka tekni to nyiswa kaka ing’eye.

Gor wuod Ogada, Ogada wuod Ogalo. Kata obedo ni en ema nyinge owuok e dala jo-K’Ogalo ok en wuoyi maduong’ ngang’, rikni kod timbe mahia mane otimo emane omiyo oyudo nying’ maduong’. Nitie yawuoyi mane okwong’ nyuol motelone. Kwargi miluongoni Ogalo emane olamone bilo. Ogalo ne jabilo ma ratipo e piny Luo mangima.

(Maen bind jok’Onyango Rabala nikech kadok chien to yudore ni Yambo chi Beo emane onyuolo ogandani). Gor en ja-Kanyamwa modak milambo.

Gor nochako timo honni kapod en wuoyi mapuot, teko bilo noloke mana ng’at ma siko tuore seche te. Chieng’ moro achiel kwargi nonyiso Ogada mondo olos kong’o odwa biro donjo e dala, nimar nofwenyoni ochiegni tho to onge ng’at moseyudo kom bilo, nochoko nyikwaye duto te; madongo gi matindo kanyakla.

Chieng’ math kane ochopo nokawo kondo mare (ogute) mi nosidho ne Gor e wiye, mano nobedo kaka ranyisi mar dhialo kendo miyo Gor kome mar bilo. Nolamone bilo chieng’no. Gi kanyono owete Gor madongo nobedogi sigu maduong’ ahinya nito ere kaka nyathi matin ema inyalo gwedhi?

Kaka Gor ne nigi luoro ni dipo ka owetege onege, omiyo noringo modhi ka nyamin mare, dala Otuoma Mas ja-Kwabwayi (ja-Ganda).

Aming’a piny chieng’ moro achiel Otuoma nofwenyoni kare Gor nigi rieko maricho ma nyalo kethone dala, notemo yore te monyalo negego, to notame, nochako manyo losruok Gor mondo okingego, ka Gor nofwenyo kamano, en bende notimo rieko, nodhi oyudo kama wuod Otuoma maduong’ mane ohero olosore.

Kendo nodhi kar kogwen moguom ewi losruok wuod Otuoma, kare Otuoma paroni kawuono to oyudo losruokne. Kuom hawi marach Gor ne ok olosore kanyo noguom aguoma e wi losruok wuod Otuoma.

Otuoma nodhi mokawo losruokno kendo otero ka jakingo. Wuod Otuoma maduong’ emane bilo omako.Ka Gor nofwenyoni ore osin kode, notimo hono moro e dala kanyo; nolokore jaduong’ moti kendo odhi ir Otuoma monyise ni, “Jaduong’ Ogada ema oora ni mondo imiye im omoko odwa dhi tiyo godo.”

Otuoma nomiye to kapok ochopo mabor to Otuoma ofwenyoni kare Gor ema oseloko kite, omiyo nosiayo yawuoyi mondo olawe. Kane Gor ogik e dho aora man e kind Kanyamwa gi Kwabwayi to olokore dhako, rombo (im) to olokore guok,

Kane yawuoyi ochopo machiegni to neno mana dhako moting’o chak e wiye to guok luwo bang’e, ne gipenje niya; “Bende dinenwa jaduong’ moro kokalo kaeni gi rombo?” Dhakono nodwokogi niya, “Udwaro jaduong’ mane nigi rombo cha? Ero ochimo malo kanyo laweuru alawa.” Kare mano e Gor mawuoyo kodgi.

Nowuotho modonjo dalagi, im emane otimo godo misango motieko godo bind Otuoma kendo oloso godo sigu mane nitie e kinde g’owetene.

Hono mar ariyo mane otimo chalo kama; nyathi moro noweyo dhok ochamo puothe, noloko nyathini jaduong’ moti kendo kane nyathino odhi dalagi to kite norwenyo jonyuolne duto. Nonyiso jonyuolne niya; “kik uringa an mana nyathiu, Gor wuod Ogada ema osetima kama.”

Kendo ne wuon nyathino owuok gi lange mondo gidhi gineg Gor. Kapok gichopo to gineno Gor ka ringo nyimgi, ne giyueyo ahiri titi mondo gi juke; Gor nolal enyimgi kanyo mana ka mil polo. Nolokore jawuoth man kod diel, kendo noduogo oromo kodgi, negi penje niya; “omera bende diromwa gi ng’at moro maringo nyime kanyo?”. Noduokogi niya; “Ee… aromo kode kucha koringo matek ahinya.”

Mit yawuoyi nochako ahiri titi… ma buru ema dum to ne ok gineno ndach jago mane onyisgino. Bang’e ng’at moro wachonigi niya, “Gor ma udwaro to uweyo dala.” Kane giwinjo kamano to gi gomo gi ng’wech matek ahinya to ekor yo ne giromo kod dhako moro moti ahinya, kare mano e Gor ma gikalo.

Mano emane omiyo ochak Gor ni MAHIA nikech timbe mahia mane otimo. Ji mathoth paroni ne oloko kite adier to jomoko bende wachoni chal ka gima yath emane oloko godo wang’ji to kite to nosiko mana kaka en.

Mago honni mag Nyasaye ma ok wanyal ng’eyo kaka ne gitimore. Mana kaka Yesu bende ne nyalo wuotho e wi pi to Petro kane otemo to oyudo ka tek sidang’ mi otoyo mana e nduru ni ka Yesu oyie to okonye. Gor ne nyalo loko kite e kido mopogore opogore, samoro en jaduong’ moti, kata nyathi matin, kata dhako moti, samoro bende en nyako ma jaber nyowuoyo.

Kamano e kaka nodhi dala Mig. Onyony ja-Gem (mane jabilo), nodhi e kido mar nyako ma jaber ma dhi ka jathieth. To Onyony nofwenye, monyise ni; “Gor ka ibiro ira to biya biya moriere tir kik ibadhri.” Chieng’ wuokne nokawo mula mar bilo.

Kapok ochopo mabor to Onyony osiayone yawuoyi. Kane yawuoyi ochot gi ng’wech lawe to olokore dhako man’gi nyathi matin, kendo obedo e dir yo odhodho nyathi e tie yien kendo ne gi kale.

Kendo nochako odhi dala Kagose wuon Odemba Migori ma ja-Turi, nodhi oidho wi yath kendo oywak ka winyo to Kagose nofwenye monyise ni; “Gor ka ibiro lima to lor alora ibi anegni gimoro icham.”

Ng’eny jobilo ne ok nyal fwenye kendo noloko dhoch mokaw teko bilo mane gin godo. Jabilo mane ok otemo en mana Mig. Omolo Wuon Awuor.

Timbe Gor nobaro ji ndasi, onge jabilo mane nyalo nege, omiyo jobilo noorone jaundha mobiro kaka jathieth, kendo nowuondo Gor mokunyo liel modonje, bang’e nosare e bwo liendno. Kane Gor owuok to jagono ogone dhok adek. Eseche mane jaundhani owuok gi dhok to wang’ Gor oyawore mi ofwenyo ni ng’atni kare ne oor mondo obi onege.

Kuom mano nokoro ng’atno ma kane ogik edho nam to dhok mane osembo e mane olokore jowi monege. Gor bende bang’ ndalo ang’wen to notho. Mano e kaka Gor Mahia wuod Ogada k’Ogalo ja-Kanyamwa nobedo, en ngero ma joluo duto otemo olony godo.

Ndalo machon ne nitie gik moko abich mane ng’ato ka ng’ato temo mondo obedgo, gin; gero, bilo, ker gi migosi. Nyagudi ja Seme k’Ogony ne ng’at ma rahuma ahinya. Wuon mare ne jabilo ma duong’ ahinya ei Seme. Kane jorachere ochopo ei Mumias, ne gichopo kaka jo-kristo malando wach Nyasaye, to kata kamano ne gitemo kedo gi jo-Uyoma nimar endalogo emane oyudo ka oganda koro tuk mondo omak piny.

Lwenje ne ng’eny ei Luo kata ekind Luo kendgi gi wegi, mwache mane okiewo kodwa bende ne dhawo kendgi giwegi. Mano nomiyo wasungu oyudo yo mayot mar loyo jarateng’. Ne ginego oganda mathoth ahinya.

Oganda Luo ma moko kane owinjo kamano, ne luoro omakogi ahinya nikech joracheregi ne nigi gimoro ma muoch (bunde), mirima nomako Nyagudi koparo kaka ginyalo rito pinygi. Ethuolono noyudo Asembo osekedo gi jo-Seme kendo Nyagudi gi lange nonego ji ma tara gana.

Jo-Asembo ne jamo jo-Seme kendo samoro amora ne ji bedo kotang’ ni dipo ka lweny ochakore. Nyagudi nodhi ka-juoga mondo oyud rieko mar rito piny. Ajuoga nonyiseni saa ochopo ma koro nyaka ng’ato chiwre mondo otho ne piny, ka ok kamano to Asembo biro mako piny Seme.

Kuom mano Nyagudi nodok dala monyiso yawuote ni koro ose chiwore mondo odhi otho ne piny, yawuote nodagi wachno chuth. Nyagudi ne ok odewo ngang’, nowuok ka chiel achiel kochomo piny Asembo, nokawo ore moro mondo okowe nimar ndalogo wasigu ne thoth ma ng’ato ok nyal wuotho ondamo mabor kende.

Noyudo ajuoga osenyiseni mondo okaw guok odhi ong’adi kaka misango e piny wasigu. Kata kamano en ne ok okawo guok kaka nonyise nokawo im. Kane ochopo e kiche mar misango to nochiko ji mondo kiny obi ong’ad im. Kane ochopo otieno to nodhi nindo e kiru.

Wach nolandore ei Asembo, yawuoyi nochokore kod gige lweny nimar ne gin kod mirima mar nego Nyagudi. E chuny odiwuor ne giyuoro kendo gi wang’o kiru kama Nyagudi oninde, rawera chande kane owinjo kamano to kawo aputh njiri molal nono. Nyagudi to nodagi ringo nimar kaluwore gi wach ajuoga chande to nodwaro reso piny Seme. Nyagudi notho kod im ei kiruno.

Mano e kaka wuod Ogambo noreso piny Seme. Bang’ ndalo manok to lweny notugore ekind Asembo gi Seme kata kamano jo-Seme noloyo lweny nimar misango mane Nyagudi otimo mar chiwore ne piny. Kata Yesu bende notho e musalaba mondo ores piny kuom richo.

Nyasach kwere mondo omedwa bedo gi chir machal mane wuod Ogambi obedo godo kuom chiwore mondo otho ne piny.

Ne en ja Karachuonyo, notemo kedogi wasungu sidang’. Noramo ni nyaka Kenya yud loch kendo wasungu nyaka dog thurgi nikech piny owacho, kata kamano joracherego nokeye mel. Loch to ne wayudo kaka nosewacho. Mon bende nosero kuom wach mar chulo osuru.

Nochiwore mana kaka Nyagudi wuod Ogambi bende nochiwore ni mondo otho ne piny. Nowacho ni ka piny omoko nikech en to dhano yudo loch, notimo hono moro kaaye to jorachere onege to bang’ thone Kenya noyudo loch higa piero auchiel g’adek (1963).

Kata kamano ne ok en ja Rusinga gi tiende, ne en ja-Asembo. Nyuolne owuon to nonyuole e samba (puodho) mar tuoro kumane wuon tiye ne jorachere. Kata kamano negi mako lowo e chula Rusinga mano ema omiyo ji lounge ni Ja-Rusinga. Nokedo ne Kenya nyaka wayudo loch, bang’e Okuche noriwore gi jo-Amerka monege higa mar piero auchiel g’ochiko tarik abich dwe mar abiriyo chieng’ jumamos (05.07.1969) e boma ma Nyorobi.

Nonege nimar nodwaro golo loch e lwet Okuche mondo joluo bende oyudie loch. Noyudo wuod Luo moro bende temo nyagore g’Okuchego miluongoni Jaramogi Oginga Odinga, kata kamano nopogore kode nimar en nodwaro demokrasi e loch Kenya to Jaramogi to noriwore gi jo-China kod Urusi mondo okel Ujamaa (Usosiolisti). Jo-Ingresa ne ok ohero wachno nimar teko mar lochgi koro ne dhi ka rumo.

Nogolo jo-Kenya mane jorachere otweyo e od ang’ech. Jaduong’ Kenyatta kod lange nowuok nikech lweny mane Odinga oketo gi jorachere, ni kata tek nade to nyaka gony joma otwe, mano emane omiyo Kenya oyudo loch. Nobedo jalup Kenyatta kuom kinde machuok, bang’e noweyo kom kendo ochako aput mare owuon nimar noyudo ka Okuche koro pielo e kom kendo ok odewo ngang’ kaka nogolgi e lwet jo-wagunda. Bang’ mano Kenyatta nochako lawore kode mana kaka joluo nogoyo ngeroni; “chiero mithiedho ema gawi”.

Notemo kedo ne joluo eyo ma ling’ling’ nyaka nyocha ochopo kama ochakoe Ford-Kenya. Mae bende Okuche kod Abaluche nopodhe liswa mokeyo mel, kendo ne okidhore e kidienje matindo tindo mano emane omono Jaramogi yudo loch higa piero ochiko g’ariyo (1992). Kata Jaramogi osetho kamano to pod wan gi geno mar yudo loch.

Kuom mano nyikwa Omogi joka Podho pod wan e wuoth ma rabora, kik chunywa jogi loch to wabiro yudo kinda kende. Kik wiu wil gi thuond luo moselal ka kedonwa e yor manyo loch.

Kane oyudo Ruodh Gem miluongoni Odera Ulalo otho to Odera Sande nobedo Ruoth, kuom mano noyiero jodong’ gweng’ mondo omi tich rito piny obedne mayot. Noyiero; Odera Akang’o wuod Oloo ja-Kagola kod Wanyanga wuod Obiero mondo orit piny Gem ma masawa koma ogerie boma ma Yala. Kendo nochako oyiero Ogada wuod Odera mondo okonyre kode kuom rito gwenge ma milambo mokiewo gi Ugenya.

Odera Akang’o kod Wanyanga ne tiyo kanyakla kendo ne gin joma ohero tich kod oganda. Mak mana Akang’o ne ok mor kod Wanyanga nikech nodak kama omeu, omiyo notemo yore duto mogole e tich. Kuom mano Akang’o koro nodong’ e kom kende.

Nochako tich matek kendo nokawo puothe duto mane oyudo Wanyanga osemako, mi nobedo mage duto. Nohero tich puodho kendo nochuno ji gi thuon mondo odhi opurne; nomako mon kod chuo kanyakla to kidagi to goch nyalo romi. Nikech nong’eyo ng’wej ahiri titi omiyo onge ng’ama ne nyalo tame mako mak mana Okeno Lelo emane obare ndasi g’aputh njiri.

Noketo askeche mathoth mondo okonye rito piny, kendo nohero jomatek e mawi (lweny). Kendo nong’eyo rito ndalo omo (komo) mar ma higa kod opon kanyakla. Jomane oluwo chikne to chambgi ne chiek ahinya. Ji ne komo cham ma higa kar dwe mar ariyo, gwenge duto mane Akang’o orito ne chiek moloyo gwenge ma moko.

Noketo chike matek ahinya, kendo nomon gi jonyawo, nimar noparoni jogo biro puonjo jowetegi timbe mag mibadhi kod kuo. Puothe duto madongo ei Gem nobedo mek Akang’o kendo nopuro oduma, oganda, bel kod rabolo. Kochopo ndalo keyo to osolo ji e tunge piny mane orito mondo obi okonye keyo.

Kaka rundo cham ne tek ndalogo nochuno ji mondo oter cham koting’o e wigi nyaka Kisumo. Kendo girito nyaka rund cham duto mi giduoggi rupia ma giserundo. Nogero sanduge mathoth mag kano rupia (pesa), kendo kane oseketo ei sanduk mopong’ to oluongo bura ma galamoro (baraza) kendo openjo askechege ka nitie ng’at ma ratego manyalo golo sandugno piny nimar ne gipek nyol.

Nohero chamo ne ji nyadhi e bura kowachoni mwandu gi duto oyudo nikech tichne matek kendo gigo duto owuok mana e yor pur. Mano nowacho mondo omed jiwo ji kuom tich kendo kik ng’ato budh nono ngang’.

Jomane otimo ketho nitero ire kendo nomiyogi chiemo mathoth, kane igombo chiembe to imiyi mang’eny kendo ichuni ni nyaka itieki ka ok itieko to goch oromi, nimar nowachoni jogo man gi gombo gi joma dwaro bedo jokuoge. Thoth ji ne wachoni Odera ne en ng’at marach, ooyo nohero yor dongruok. Mano ema omiyo piny Gem ogerore ahinya.

Ndalo moro nowuok modhi piny Uganda kendo noyudo dongruok mathoth ahinya maduong’ ne en kuom somo, nimar Waganda nolony ahinya kuom tiegruok. Kane oduogo Gem to nochako gero sikunde kendo nochuno jonyuol duto mondo okel nyithindgi e sikul kata in gi nyithindo abich to kik ipand moro ni jakwath.

Jonyuol ne ng’iewo lewni, buge, sabun kod gigo duto mane inyalo dwar e sikul. Wahia ne puonjore ndiko gi somo, puonj mar din bende nochako landore ei Gem duto. Yore duto man e gwenge mane orito nopa maler ahinya nimar ne ok odwar mondo tho ochame.

Odera notemo limo pinje mathoth ahinya, nodhi nyaka Karungu, Gwasi kod gwenge man milambo duto kata kamano lony malong’o noyudo koa Uganda.

Kata nober kuom tije kamano to ne en kod tim moro marach mar gombo mwandu jowetene, kane oneno giri maber to nyaka okaw kata gi thuon nimar piny owacho onge kama ibiro tere. Timno emane omiyo ji mon kode.

Kendo kane oneno rwadhi moro maber to okawo gi thuon nimar en ruoth ng’at ma biro yale onge. Chieng’ moro achiel nodhi masawa ei Wamia (Abaluyia) kendo notemo mayo ji mwandugi gi thuon, ndalogo noyudo jorachere osechako mako piny, kane jogo onyiso sirikal wach mar mechono to nomak Odera kendo otere e boma ma Nyorobi. Nomake gi lange duto mane tiyo kode. Bang’ ndalo manok nong’ad ne gi bura kendo otergi Kismayu e od twech.

Kane ochiegni tieko ndalone to noduoge e boma ma Nyorobi kodong’ ndalo manok manyalo romo jumbe ariyo to igonye to ne otho, wachore ni piny owacho nonege nimar ne giparoni onyalo dok chulo kuoro ni jogo mane omiyo okete e od twech.

Loch osiko to ok sikie, omiyo jowadwa kata in Jatelo mar piny to kik item mayo ogandani mwandugi gi thuon, mano emane omiyo jo-Gem owito wuodgi maratego e lwet loch jorachere. Puonj duto mane oweyo mondo oyaw wang’wa kendo omiwa ler mar ng’eyo maber gi marach.

Ogonda ne en ja-Kisumo anyuola mar jok’Ogony, ne ok en ng’at man kod telo moro amora kaka ruoth kata nyinge ne ok oyangore ahinya e piny Luo. Wuode miluongoni Okore emane omiyo nyinge olandore e piny Luo. Okore ne ger ahinya korka lweny, kane mawi oywak to nyaka kwong’ many Okore kuma nitie kapok yawuoyi kochako lweny.

Kaka ung’eyoni ng’ato ka ng’ato nyaka bed gi osiepne moro machwako wiye, Okore ne nitie gosiepne moro mangita gi del miluongoni “Otiende Luoch Matweya”, Okore bende nipakoni “Okore chieng Walala” nikech noger ka pino kendo nochalo chieng’ marieny ndalo oro. Otiende kane onyago wuoyi wadgi e amen to ok theg thegre, kendo nonyalo tweyi ka ng’ielo momako nyadiel. Mana kaka luoch bende tweyo piny, ka piny odudo ma chieng’ koro ok rieny.

Okore nonyuomo mon ang’wen. Wuon mare ne jachuog kuodi, en bende nodoko ja ja chuok, omiyo kane lweny pok ochakore to odhi mochuog kuode owuon. Bang’ ndalo manok Lang’o nobiro kwalo dhok. Kane gichopo gotieno to ji nowuok oko kagoyo nduru, “wuog uru oko Nyang’or tieko dhowa”, Okore kane owinjo kamano to nowuok kogweyo kendo oluongo ja yadhe miluongoni Otiende Luoch Matweya.

Kane lweny ochakore e kind jok’Ogony kod Nyang’or gi Kajulu kanyakla, Okore norwado ji madirom abich e dakika manok. E seche ma lweny chakore to Okore ne pod obedo abeda piny kendo kwesi ema ofuong’o nyamonge nono kata ndap ogoro ema odiyo e lembe.

Kadiponi ochung ni puth to wasigu biro ringo nyowuoyo, maka idong’ chien to okeyi mel. Otiende bende ne ji samoro pakoni ero chieng’ walala osedonjo obiro rieny gi lala ma wasigu ool pep. Otiende emane ja chak lweny ka jayadhe to pod pimo riek lweny kaka chal. Otiende ne thuon ka gwata ma kata iole nyuka maliet to ok ywagre.

E pinyni onge gima nyalo tamo dhano loyo mak man tho kende. Joluo nogoyo ngero ni kata iloyo nyawadu ma nade to kik inyore nyaka ei ode dipoka okeyi mel kayiem nono. Gimoro notimore ka gir kirage, kane oyudo Okore lawo Nyang’or to jo-kajulu noyudo ogawo jomoko gi lum kuom mano Okore ne ok nyal nenogi ngang’.

Kane ochopo ekor bungu kamoro jago mane ogawore chande nochuoyo tiende g’asere, to kane okulore mondo opudhi to ng’ato ochako ohodo onding’e, kane oneno ni koro odhi tho ka dhako mak onego ng’ato nokawo tong mochwogo ji ariyo, gikanyono negi nure gi gocho kendo ne gi nege. Kamane onege nochakini “Dago K’Okore”, kata nyaka sani ka idhi Kisumo to ibiro nyisi kanyono.

Kane jo-Kisumo owinjoni rwadhgi osenindo to ne giywak malit ahinya kendo ne gi biro kar rombgi ma gi kawo ringre kendo gi dhi gi iko. Mano ekaka wuod Ogonda ne mwache kod jo-Kajulu oriwore monego. Wuoyi wuoyi tho mana oko, omiyo wapar uru yawuotwa mosenindo kendo wakwanegi Nyasach Kwere mondo orit chunjegi nyaka warom kodgi ka wuodhwa manie pinyka orumo.

Adikinyi Minwa, Nyarnam um nyithindi gi Buombi kendo ikechgi kuom wasigu ma dwaro kawo ringregi ka ndalogi pok ochopo. Ler mondo Orieny. Yamb Nyakoyi mondo olor kuom jotend piny kamiyogi paro mar rito pinyni gi kwe.

Akuku onyuol higa 1918, sani odak Kanyamwa lokesen (location), Aora Chuodho e dir ndara masani oketie lam mochomo Karungu Bay, Sori. Kane jarachar ochopo e piny Luo higni machon ka Akuku pod wuoyi man’gi chia kendo ne ok ging’eyo ni ng’ato nyalo bedogi mon ariyo kata adek, omiyo negi chako Akuku ni “Danger” nimar monde notiap, opong’o dala. Negi temo wacho gi dho-ngere ni mani ng’at ma “dangerous” to ji emane oloko machiekni danger.

Ji mathoth ei Nyanza ma milambo ne thoro wachoni Akuku en ajuoga ni ema omiyo iluonge ni “Danger”, moko bende ne wacho ni ochiyo remb ji ling’ ling’, ni kane odonjo ei matatu to oting’o kube moro matin, to ka okete e buo kom mibetie to ochiyo rembi maka chopo sama olor to oweyi nono. Mano nomiyo ji mathoth luoro maka iromo kode to iluor aluora, Akuku kane winjo wechego to nyiero dwa kata nege nimar ne ok en adiera kata matin.

Kata e gwengwa kuma onyuola ei Kasipul Mumbo, Kanyango kane wan rawere matindo to ok oyienwa wuotho machiegni gi dho ndara e seche mag odhiambo nimar jonywol ne wachoni Danger biro chiyo rembi, mitoka moro amora mane kadho ka piny tip tip godhiambo ne ok ji thor idho nimar, jaywa rembji koro nitie eiye.

Mago gin mana luoro mane ji nigodo. Akuku en ng’at maber ahinya kendo ok onyal kata chwanyo ng’ato mano ema omiyo orito dalane maber. Ok yot mondo jaduong’ orit doho eyo makare kaka orito. Higni apar g’aboro mokadho ne wating’o Jaduong’ Akuku ei nyamburko ka wawuok boma ma Homa Bay ka wachomo Ndhiwa, mano emane arome gi Jaduong’ Akuku, kendo nayudo ka en ng’at ma mor sidang’.

Chiege matin onyuol higa 1978, to wuode mokuongo to onyuol higa 1947, mihiache matin to onyuol 1998. E ngimane okendo nyadi piero chiko (90), mon oweye manyalo romo piero ang’wen (40) gi dire, en kod mon piero ang’wen g’abich (45) mangima, ogedonegi e gwenge mopogore opogore ei Distrikt ma Homa Bay, e piny Luo Ma Milambo.

Sani en kod higni piero aboro g’ariyo *(82) to pod en ratego nyowuoyo kata pur pod onyalo puro. En kod anyuola motiap. Gima miyo koro andiko wachne en ni nyakware maka nyako koro odoko ora, okendo nyamera. Koro an bende wasangore kode omiyo nyaka adend nyinge kaka jaduong’.

Nying’ Akuku ne ong’ere ei Luo mangima higni mokadho mar piero auchiel nyaka chak higa mar piero abiriyo kaluwore gi luoro mane ji ni godo kuom nyinge mar danger, jomoko ne paro ni en ng’at marach, ooyo, mano ne mana nying’. Kaka owadwa maduong’ bende iluongo ni “Kibago” to nyingni gi dho-Kisii to tiende ni jamibadhi kata jakuo, mano ok onyisoni en jakuo kata ja-maundu en nying’ kwaro moro machon emane ochake.

Omiyo Akuku Ogwela bende ok en ng’at marach kaka ji ne paro, en jaduong’ ma mor kendo mohero welo sidang’, kichopo edalane to chiemo nyalo kata bari ndasi nimar ong’eyo rwako welo.

Nomiye nying’ moro ni rwath chuor mon ma pawe ok pong’ ngang’. Ogwela en jaduong’ mohero rwakore kendo oler mano ema omiyo oloyo chuo mathoth gi kisera, omiyo pare ok nyal pong’ pod kata sani ka odhi kisera gi rawere masani to omayo amaya nyiri e wang’gi to gineno. Kendo ohero lewni mag nengo ma malo. Ohero dendore ni “an ng’at ma munguana kabisa, nyaka abedgi ng'ar, ng’wena nyaka dum mamit”

Nyachirane iluongo ni Justina Auma to odende ni Mama Ngina, nonyuomo nyakoni kane oyudo wuoyi matin mane okende oriembe ni ok onyal yudo kode nyathi, to Ogwela ne ok ogwaro kode kapok omiye nyathi, mano miyo en kod mor ni kata yawuoyi matindo ok nyal romo kode. Owacho ni, “ka idwaro yudo nyako to wuonde gi wuond matut, kendo nohero nyiso nyiri ni in kende ema aheri, makiny to ok wanyal wacho mano biro luwore gi kaka arito singo. Kidwa wuondo nyako to nyise miriambo machal g’adieri.”

Chon e higni mokadho Akuku ne nitie gi mon piero ochiko g’ang’wen (94) to sani gidong’ mon piero ang’wen g’abich (45) kende. Monde ne ok dhi por chwere moko ne dhi to chako duogo kendo. Ji ne wacho ni Akuku ok nyal ng’eyo monde gi kitgi to kane openje penjni to noduoko ni, “ere kaka wiyi nyalo wil gi dhako ma ise sero ma inyuol godo? ka inyalo wacho kamano to kare in ja miriambo.”

Monde nothoro nyuolo nyiri, omiyo en kod nyiri mathoth maloyo yawuoyi. Nyige nyalo romo 200 to yawuote bende laro 100, nyikwaye thoth ma ok nyal kwan kwanre mayot nimar gi kee epinje mopogore opogore. Onyuolo lakteche, jopuonj, direpe, mekanikni, jo-hala kod ma moko mosomo e rang’iny ma malo kaka nyakware Mig. Owambo Ramogi osomo yor pimo yamo kod koth (meteorology).

Chiege mokwongo nonyuomo higa 1938, kane pod en rawera ma ja higni piero ariyo, ne gipogore higa 1950 nyinge; Dina Odula Akuku, sani en gi higni ma dirom piero aboro.

Akuku wachoni bedo gi mon mang’eny en mwandu maduong’ ahinya, monde duto ohere kaka jaduong’ maber nimar omiyogi lowo gipuro kendo gi pidho jamni, yawuoyi moko wuondo nyiri kaka gibiro miyogi gik mathoth mana gi dhok nono, to ka gisenyuomogi to koro gigo olal, mano ema omiyo Akuku opogore gi chuo ma moko. Monde ogero e gwenge mopogore opogore. Nohinyo nyuomo mon ma wuok egwenge mokiewo, moko bende nokendo moa edala achiel kaka nyimine kata nyako gi waygi.

Akuku medo wachoni dhako nyaka rie golando ka dipo ni wiye tek nimar ng’at manyalo wacho ni dhako ok chwadi to riambo. Mond Akuku onge nyiego giherore gi duto.

Wuode miluongo ni Sospeter Ogwela Akuku wacho ni wuon mare othoro nyombone yawuote, tiende ni ogonyo ne wuoyi moromo kendo dhiang’ mondo oter e keny. Akuku en ja-din joka OPERE (katholik) motegno sidang’. Kata obedo ni kanisa ok oyie kendo mon mang’eny Akuku to mano ok odewo ngang’ jadolo bende ohere nimar en jadin motegno. Endalo sawo madongo to Akuku ohero dhi e odira e Kanisa mar katholik ma Mirogi misen.

Akuku nogero sikund rieko miluongo ni Kogore Sikul e higa mar piero auchiel (1960). Nimar nodwaro mondo nyithinde oyud rieko. Ne en kod nyithindo ma nyalo romo piero aboro (80) e sikundno. Bange jonyuol ma moko bende nochako kelo nyithindgi e sikundno. Akuku noketo yawuote adek kaka jopuonj e sikundno. Sirikal nokawo sikundno higa mar piero auchiel g’aboro (1968).

Ng’eny yawuote osekendo, ginyuolo nyithindo buora. Nyakware mokwongo nonyuol higa 1967 sani en kod nyithindo abiriyo. Chon joka Akuku nohero romo dichiel e higa mondo gitem yangore ekindgi gi wegi. To kuom ndalogi to tinde tek mondo gichokre kanyakla. Samoro yawuot Akuku ok ong’ere ekindgi giwegi, mak mana ni ginyalo fwenyore nimar gin nyithind ng’ato achiel.

Wuode maduong’ miluongoni Dande en ng’at mager kendo ok omodhre pi gi wuon mare, pok owuoyogi wuon kuom higni madirom piero adek (30). Dande nodar gi min mare mane opogore g’Akuku miluongo ni Dina Adula, Dande en ja-pur ma ratipo, kendo opidho olembe mathoth ahinya e puothe.

Wachore ni ajuoga moro nonyiso Akuku nika olimo wuode makayo ni to mwandune biro rumo. Dande nokendo dhako mokwongo to negiwere bang’ ndalo ma nok nikech ne ok ginyal yudo nyithindo. Bang’e nochako onyuomo dhako mar ariyo, sani en kod nyithindo abich. Timothy Odhiambo Dande e wuode maduong’ en kod higni 24. En e nyakwar Akuku maduong’ korka yawuoyi. Dande en nyathi achiel kende e od min mare, Mama Dina Odula omiyo iluonge ni “Obong’o” tiende ni nyathi ma miderma.

Kane pod Dande odak e dala wuon mare to en emane iore ka wuon dwaro nyuomo dhako mondo odhi olos yor keny, nothoro dhi gi owetegi wuon ma moko. Dande kata kamano ne ok ohero pach wuon mar bedo kod mon mathoth. Wachoreni pogruok e kinde gi wuon mare chal gimane owuok e yor keny kane okwero wuon wach mar kendo mon mathoth.

Dande nokendo higa piero auchiel g’adek (1963) to wuon notamore gonyone chiaye. Bang’e nochamo ne wuon nyadhi konyise ni kare miya achiel kuom nyigi mathothgi ka ineno ni gonyona chiaye tekni mondo kik iyud pek moro amora.

Mano nowang’o I wuon mare ahinya. Sigu mane nitie ekind Akuku gi Dande nolandore ei anyuola mar jok’Akuku mangima, omiyo kata nyaka sani Dande ok orwako owetene ma moko. Ka gibiro to openjogi mana nito; “ ango ma ibiro omo kata ng’ama oori”.

Wuod Akuku miluongoni Sospeter Ogwela Akuku kata “SOSI” okendo mon adek kendo onyuolo nyithindo auchiel, owacho ni wuon nopuonje ni yadh dhako ma ja nyiego en medo machielo, mano biro miyo wi dhakoni pie kendo oweyo kido marach.

Sosi wacho ni, kane dhako maduong’ tugo to nomedo mar ariyo, to kane mar ariyo kelo mafwere to ochako omedo mar adek. Sani koro mon ariyo matindogi oloso riwruok kendo giweyo maduong’ kende, onge kama onyalo dhiye omiyo koro oduogo kora.

Kuom mon’gi duto aherogi maromre, nimar onge maber maloyo moro giduto gi beyo, moro ong’eyo tedo maber, moro luoko maler, moro bende ratego kuom pur, omiyo giduto gibeyo. Gitemo kaka ginyalo mondo girite maber, nimar mano eka ginyalo dak maber.

Sosi medo wachoni nyithind Akuku otemo nyuomo mon mathoth, nyiri bende otedo e doho.

Dina Odula jaod Akuku maduong’ sani odak e dir yo moa Homa-Bay kochomo Rongo machiegni gi Rodi Kopany. Dalane opogore gi dala Akuku nikech udi nitie ariyo kende, mar mama Odula kod mar Dande, gima inyalo neno e dalano en mana puoth oduma kod cham ma moko.

Odula wacho ni en owuon ne ok iye lit kata nyiego noonge godo mano ema omiyo Akuku nomedo mon kapod gidak kanyakla. Kendo omedo wacho ni notemo kata serone chuore mon moko mondo obed nyiekene.

Kaka Akuku nochako mewo chalo kama, kane Odula pod odak kode ne gichako ohand rech, Akuku ne nitie g’osadhi mag mako rech apar g’ang’wen kendo nomako rech to Odula neloso kendo tero chiro. Kamano ekaka ne gichako ohala nyaka koro ochopo kama ne gichako ohand mabati mag gedo, ne gitero chiro managi wich nimar matoka ne pok ochopo e gwengno ekinde nogo. Kamano ekaka nobedo.

Nyaka sani Odula pod wacho ni en chi Akuku, Akuku owuon ema wacho ni nopogore gi dhakono, to Odula medo wacho ni kata sani ka Jaduong’ Akuku otho to iike edho od mikkayi maen Mama Dina Odula. Omiyo omedo wacho ni en owuon pod ohero chuoreno ahinya kata obedo ni ok gidak kanyakla kamano.

Weche moko wachoreni gimane omiyo gipogore en wach lowo mane gilaro, to mama Odula to wacho ni mano miriambo kaen kamano to ere gima omiyo pod adak elopno?. Jomoko wacho ni wachno nobedo matek mochopo e od Bura mar yalo .

Nyikwa Ramogi Ajwang’ kapok atieko to daher mar orone Moluor Jaduong’ Acentus Akuku Ogwela Danger mos mogundho kata obedo ni ne wanenore higni mogwarore kamano, ne waromo higa mar piero aboro g’ariyo (1982), nyaka koro sani pok waromo kendo. Obong’o Nyakalaga mondo otayi kendo omedi ndalo. Nyasach Kwere mondo oriti kod jodalani duto.

1 med somo matut kuom wach Ojijo k'Oteko

e weche Kalatas 30 - 31 (Lokruok mane siasa okelo ei Karachuonyo)